LẨU THEN BJOÓC MẠ - NÉT ĐẸP VĂN HÓA DÂN TỘC TÀY NƠI CỰC BẮC

Là một tỉnh miền núi biên giới cực Bắc của Tổ quốc, Hà Giang là một trong những vùng đất cổ đang lưu giữ bao di sản văn hóa dân gian cần được tìm hiểu và khai thác. Nơi đây cũng là một trong những cái nôi của kho tàng văn hóa tín ngưỡng Then. Trên bức tranh văn hóa tín ngưỡng Tày - Nùng ở Việt Nam, Then Hà Giang là một trong những mảng màu tươi đậm.

Dân tộc Tày ở Hà Giang có trên 130.000 người sinh sống, chiếm 23,1% dân số toàn tỉnh, là dân tộc có dân số đông thứ hai sau dân tộc Mông. Dân tộc Tày sống chủ yếu và tập trung tại các huyện Vị Xuyên, Bắc Quang, Quang Bình, Bắc Mê và thành phố Hà Giang. Đây là dân tộc có lịch sử cộng cư lâu đời trên đất Hà Giang và có nhiều di sản văn hóa truyền thống, trong đó có di sản hát Then - đàn Tính.

Theo bà Triệu Thị Tình, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Giang: Then là loại hình diễn xướng dân gian gắn bó sâu sắc với đời sống tâm linh của đồng bào dân tộc Tày ở Hà Giang. Điển hình là hội lẩu Then bjoóc mạ ở xã Phương Độ (thành phố Hà Giang) có quy mô lớn, đỉnh cao và tập trung đầy đủ các nghệ thuật của Then. Với ý nghĩa cầu xin vua cha ban phước lành cho trần gian, một năm an lành, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Từ sự hình thành lâu đời, lẩu Then bjoóc mạ đã thấm sâu vào tâm linh của người Tày, được lưu truyền từ đời này sang đời khác, hình thành một nét đẹp trong văn hóa cộng đồng ở Hà Giang.

Sự phong phú của Then tùy thuộc vào phong tục tập quán của từng địa phương, từng vùng. Hệ thống Then chia thành các hình thức như: Then cầu mong, Then chữa bệnh, Then bói toán, Then đưa người khuất, Then cầu mùa, Then chúc tụng và lẩu Then.

Ông Nguyễn Văn Chự, Câu lạc bộ then xã Phương Độ (thành phố Hà Giang) cho biết: Những ông Then, bà Then lúc hành nghề được "ông ma Then" nhập vào, trở thành "con trời" để tỏ lòng biết ơn Ngọc Hoàng hay Chúa Then. Vào dịp đầu năm mới, khi muôn hoa đua nở là lúc làm lễ dâng rượu, dâng hoa lên cho Ngọc Hoàng và Chúa Then, vì vậy lẩu Then Bjoóc Mạ thường được tổ chức vào mùa xuân. Lúc này hoa bjoóc mạ - hay còn gọi là hoa bờm ngựa đã nở nhiều. Từ đó, lẩu Then bjoóc Mạ được hình thành và trở thành một nét độc đáo riêng có ở Hà Giang.
Những năm trước đây, hội lẩu Then bjoóc mạ chỉ diễn ra ở nhà Then chủ, mọi hoạt động trong phạm vi gia đình. Thì nay lẩu Then bjoóc mạ được tổ chức rộng rãi, mang tính quần chúng. Từ năm 2016 đến nay, hội Lẩu Then bjoóc mạ được cấp ủy, chính quyền xã Phương Độ (thành phố Hà Giang) tổ chức, trình diễn tại các buổi chợ phiên. Đây không chỉ quảng bá những nét đẹp, giá trị về mặt tâm linh của hội lẩu Then bjoóc mạ cho đông đảo du khách trong và ngoài tỉnh biết đến, mà còn góp phần bảo tồn, gìn giữ những giá trị văn hóa đặc sắc truyền thống của cha ông để lại.

Để tiến hành một hội lẩu Then bjoóc mạ cần được chuẩn bị rất chu đáo. Gần đến ngày tổ chức hội lẩu Then bjoóc mạ, nhân dân trong xã cùng họp mặt tại nhà thầy Then cả là ông Nguyễn Văn Chự cùng bàn bạc, giúp nhau làm các vật dụng, chuẩn bị lễ vật. Nam giới vào rừng đào măng, vầu, loại 2 củ mọc cùng 1 rễ, hái các loại hoa như bjoóc mạ, hoa chuối rừng, hoa trứng cá đan vào nhau thành hình nón. Các bà, các mẹ, các chị thì cắt, dán các hình vật trang trí, chuẩn bị các lễ vật như: Hình con én, con ương, bánh sừng bò, bánh dày hình nón, rượu nếp cái làm bằng thứ gạo cẩm ngon nhất. Đến ngày tổ chức hội lẩu Then bjoóc mạ người ta thịt thêm thịt lợn, gà, vịt để làm lễ.

Một hội lẩu Then bjoóc mạ thường được thực hiện bởi 1 thầy Then cả và 5 thầy phụ; mỗi thầy lại có 2 nàng Hương phục vụ, giúp việc. Hội Lẩu Then diễn ra trong 2 ngày, 1 đêm với các bước chính đó là: Mời Chúa Then và đoàn Then lên đường vượt qua các chặng.

Hội Lẩu Then phải đi qua rất nhiều cung, chặng như: Cung trình tổ Then, tổ tiên; trình thổ công, trình thần; cung ve sầu; thanh lâm, lên cửa trời; chờ đò; khảm hải; lên phủ Ngọc Hoàng; lồng mường, đón Chúa Then, Ngọc Hoàng giáng trần…

Các tiết mục nghệ thuật hát then – đàn tính của các đoàn

Cả chặng đường, các ông, bà Then diễn xướng, hát bằng các làn điệu Then, kết hợp với đàn Tính và chùm xóc nhạc. Tiếng hát Then lúc trầm, bổng, khi trang nghiêm, lúc rộn ràng, khi lâm ly, thống thiết; âm hưởng còn vang mãi và gây ấn tượng sâu sắc cho người nghe. Những lời Then, hòa trong nhịp đàn Tính dìu dặt đưa các ông, bà Then đến với Mường Trời để cầu xin các vị thần linh cứu giúp con người, xin vua cha ban phước lành cho trần gian, cầu xin một năm an lành, mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu.

Với phần lớn là người Tày sinh sống, xã Phương Độ được biết đến như một “địa chỉ đỏ” về Lẩu Then, hát Then, đàn Tính. Đây đã trở thành nét văn hóa tâm linh gắn bó với đời sống, in sâu trong từng nếp nhà của người dân nơi đây. Từ nhiều năm nay, Hội Nghệ nhân dân gian xã Phương Độ và các Câu lạc bộ hát Then được thành lập là một cầu nối đưa Then đến gần hơn với cộng đồng.

Ông Nguyễn Văn Chự, là thầy Then cả trong hội lẩu Then bjoóc mạ cũng là người đã dày công sưu tầm, lưu giữ những điệu Then cổ. Trăn trở khi Then đang dần mai một, ông và các nghệ nhân dân gian “truyền lửa” cho lớp trẻ, cho bà con trên địa bàn khôi phục, gìn giữ nét đẹp văn hóa của dân tộc mình. Việc tổ chức hội lẩu Then bjoóc mạ hàng năm góp phần gìn giữ, phục hồi giá trị văn hóa truyền thống, thể hiện sự đoàn kết cộng đồng. Mặt khác, cân bằng giữa bảo tồn văn hóa truyền thống với phát triển du lịch cộng đồng tại địa phương.

Có thể nói, lẩu then bjoóc mạ là một loại hình nghệ thuật tổng hợp gắn bó mật thiết với cộng đồng người Tày ở xã Phương Độ (thành phố Hà Giang). Lẩu Then bjoóc mạ ngoài những nét đẹp về văn hóa tâm linh nó còn mang giá trị về mặt nghệ thuật, âm nhạc, múa, trang trí.

Với những giá trị to lớn, hội lẩu Then bjoóc mạ đã được tỉnh Hà Giang chọn trình diễn tại Liên hoan Nghệ thuật hát Then, đàn Tính các dân tộc Tày - Nùng - Thái toàn quốc lần thứ VI, năm 2018 tổ chức tại tỉnh Hà Giang.