Iryna Rybakova, 37 tuổi, từng làm giám đốc quan hệ công chúng và hiện là trung sĩ quân đội Ukraine. Cô đã trải qua tháng 12 năm ngoái trên chiến tuyến của cuộc xung đột giữa Ukraine với phe ly khai ở miền đông nước này. Cô vốn được chỉ định tham gia khóa học cùng với những nữ quân nhân Ukraine khác tại Mỹ. Nhưng giờ đây, cô và đồng đội được gọi trở lại căn cứ để thực hiện các cuộc huấn luyện khẩn cấp nhằm đề phòng nguy cơ Nga tiến công.
Các binh sĩ quân đội Ukraine ở thành phố Odessa, phía nam nước này, vào ngày 16/2. Ảnh: AP.
"Những động thái gây hấn của đối phương đang khiến chúng tôi đoàn kết hơn", cô nói về việc Nga được cho là tập trung 150.000 quân gần biên giới Ukraine. "Mỗi người trong chúng tôi đều đã sẵn sàng".
Rybakova là một trong 32.000 phụ nữ thuộc biên chế quân đội Ukraine. 8 năm kể từ khi xung đột ở miền đông bùng phát thúc đẩy quân đội trẻ hóa, vai trò của phụ nữ đã có những thay đổi lớn.
Trước đây, phụ nữ trong quân đội Ukraine đối mặt hàng loạt giới hạn nhưng hiện tại, phụ nữ có thể đảm nhận nhiều vai trò chiến đấu, chiếm khoảng 15% tổng số quân.
Số lượng nữ quân nhân được dự đoán sẽ sớm tăng lên. Hồi tháng 12 năm ngoái, Ukraine ban hành sắc lệnh yêu cầu những phụ nữ có thể trạng tốt, làm việc trong nhiều ngành nghề và ở độ tuổi 18 - 60 phải đăng ký nghĩa vụ quân sự, sẵn sàng tổng động viên nếu chiến tranh toàn diện nổ ra.
Động thái này phần nào phản ánh những rủi ro thực tế trong cuộc khủng hoảng Ukraine hiện nay, giới chuyên gia đánh giá.
"Khi bạn mở rộng nghĩa vụ quân sự cho phụ nữ, điều đó dường như truyền đi thông điệp rằng tình hình đang rất nguy cấp nên ngay cả phụ nữ cũng phải chiến đấu. Đây là một bước thay đổi về cả tâm lý lẫn ý nghĩa biểu tượng", Jenny Mathers, giảng viên Đại học Aberystwyth ở Wales chuyên nghiên cứu về giới tính và chiến tranh, nhận xét.
Hiện tại, với cảnh báo từ Mỹ rằng Nga có thể xâm lược "trong vài ngày tới", các nữ quân nhân Ukraine đã được chuẩn bị để đóng vai trò quan trọng hơn trên phòng tuyến quốc gia, có thể là trong quân đội chính quy hoặc các đơn vị bảo vệ lãnh thổ mới được biên chế gồm những binh sĩ bán thời gian. Sau 8 năm xung đột, họ nói đã sẵn sàng hơn bao giờ hết.
"Trên tiền tuyến, là đàn ông hay phụ nữ không có gì khác biệt", nữ quân nhân Oksana Kuzma tại một căn cứ ở phía tây Ukraine, cho hay. "Tôi sẽ rời bệnh viện, đi bộ đến doanh trại, mặc đồng phục và lấy túi trang điểm. Sau đó, chúng tôi lái xe hoặc bay đến bất cứ nơi nào được yêu cầu". Kuzma vừa hồi phục sau khi mắc viêm phổi nhẹ.
Các nữ binh sĩ chiến đấu như Kuzma, người suốt 4 năm là "bóng hồng" duy nhất trong đơn vị của mình, đã tham gia tích cực trong cuộc xung đột nổ ra hồi năm 2014 giữa quân đội Ukraine và lực lượng ly khai do Nga hậu thuẫn ở vùng Donbass, phía đông đất nước.
Hàng nghìn phụ nữ đã được huy động vào thời điểm quân đội Ukraine còn tương đối yếu và cần mọi hỗ trợ có thể. Họ đảm nhận nhiều nhiệm vụ khác nhau, từ quân xung kích, quân y chiến đấu đến lính bắn tỉa hay tình nguyện tiếp tế cho tiền tuyến trong những điều kiện nguy hiểm nhất.
"Lực lượng vũ trang của chúng tôi khi đó chưa sẵn sàng bảo vệ đất nước, vì vậy họ cần những người tình nguyện", nữ trung sĩ Andriana Susak nói. Cô từng đội một chiếc mũ trùm đầu đen chỉ để hở mắt nhằm che giấu giới tính bản thân trong chiến dịch nhằm chiếm lại thị trấn Shchastia của Ukraine năm 2014, sau khi các chỉ huy không cho phép cô tham chiến.
Trung sĩ Andriana Susak. Ảnh: WSJ.
Trở về quê nhà ở miền tây Ukraine một năm sau, Susak đã được rèn luyện trở nên thiện chiến. Nhưng trong các tài liệu do quân đội Ukraine cấp sau khi cô kết thúc nghĩa vụ, Susak được mô tả là thợ may. Các nữ quân nhân chiến đấu khác cũng chỉ được xếp vào danh sách nhân viên vệ sinh hay đầu bếp vì quân đội Ukraine không có quy định cho phép phụ nữ phục vụ ở tiền tuyến.
Đến năm 2017, sau cuộc đấu tranh kéo dài ba năm của các nữ cựu chiến binh, quân đội Ukraine cuối cùng cho phép phụ nữ nhập ngũ ở 62 vị trí chiến đấu. Trước đó, những nữ quân nhân như Susak bị gọi là "tiểu đoàn vô hình", có vai trò quan trọng trên phòng tuyến nhưng bị giới tinh hoa quân đội coi nhẹ.
"Chúng tôi cũng lên đường bảo vệ đất nước giống như đàn ông", Kateryna Pryimak, 28 tuổi, từng là nhân viên quân y trên tiền tuyến vào năm 2014, nói. "Nhưng chúng tôi phải chịu không ít phân biệt đối xử. Nếu một phụ nữ ra trận trong khi con cô ấy đang đi học, tên ngốc nào đó sẽ nói với đứa trẻ rằng nó đã bị mẹ bỏ rơi, hàng xóm sẽ mô tả cô ta như một người mẹ thất bại, hoặc chồng cô sẽ bị chế giễu".
Nhờ nỗ lực vận động hành lang của phong trào cựu chiến binh mà Pryimak đồng sáng lập, phụ nữ hiện có thể gia nhập các học viện quân sự, nơi họ được đào tạo để trở thành sĩ quan. Giờ đây, các bệnh viện quân đội đã có những bác sĩ phụ khoa mà trước đây rất hiếm. Pryimak và các đồng nghiệp cũng có nhiều bài nghiên cứu về phòng chống quấy rối tình dục trong quân đội và ảnh hưởng của nghĩa vụ quân sự đối với sức khỏe sinh sản.
Năm 2020, họ thuyết phục được quân đội cung cấp đồ lót cho binh sĩ nữ thay thế đồ lót tiêu chuẩn cho nam giới. Pryimak cho hay lần đầu tiên đồ lót của họ có màu hồng.
Những biến chuyển khác cũng bắt đầu diễn ra. Các chuyên gia tư vấn về giới đã được quân đội triển khai tới khoảng 400 căn cứ quân sự trên khắp Ukraine. Theo Viktoria Arnautova, cố vấn về giới cho chỉ huy lực lượng vũ trang Valery Zaluzhny, nhóm của cô được truyền cảm hứng từ các chính sách chống quấy rối tình dục tiến bộ trong quân đội Mỹ và Canada. Tuy nhiên, cô thêm rằng "chúng tôi không thể lấy tất cả mọi thứ và áp dụng chúng, bởi chúng tôi có một hệ thống khác và chúng phải phù hợp với luật pháp quốc gia".
Arnautova cho hay bà đã đối mặt với ý kiến phản đối từ nhiều thành viên bảo thủ trong giới tinh hoa quân đội và dành không ít thời gian thuyết phục họ chấp nhận các chính sách của bà. "Rất ít chỉ huy được đào tạo về giới tính, vô số người vẫn sống với định kiến rằng phụ nữ không có chỗ đứng trong quân đội", bà nói. "Điều này làm cho phụ nữ gặp không ít khó khăn trong quá trình tạo dựng sự nghiệp quân đội".
Những nguy hiểm mà các nữ binh sĩ Ukraine phải đương đầu không khác gì đàn ông. Một đồng đội của Pyimak đã thiệt mạng và một người khác bị thương vì chiến sự ở Donbass năm 2015. Thời điểm đó, cô không có mặt ở căn cứ vì đi dự đám cưới của bạn. Pyimak cho biết cô đã thoát chết không ít lần nhờ may mắn.
Susak, người từng cải trang để chiến đấu, đang nằm sâu dưới một chiến hào khi biết mình mang thai đứa con đầu lòng vào năm 2015. Cô đã bật khóc nhưng vẫn tiếp tục phục vụ và chỉ rời chiến tuyến 5 tháng sau đó. Khi được giao cho một quả lựu đạn trong lần đầu tiên tham gia chiến dịch quân sự, Susak quấn nó bằng băng keo và nhét vào áo ngực vì không muốn sử dụng. Những ký ức như vậy đã khiến cô rơi vào trạng thái trầm cảm sau sinh, cô kể.
Susak đã nhận nhiều danh hiệu cao quý do nhà nước trao tặng và những kỷ vật chiến tranh của cô hiện được trưng bày tại một bảo tàng quân sự ở thủ đô Kiev.
Nhưng với Susak, chiến tranh là một phần của cuộc sống thường nhật. Nhiều nam binh sĩ mà cô từng chiến đấu cùng vào năm 2014 đã chết trên chiến trường và những người khác phải vật lộn với tình trạng thất nghiệp hay chứng trầm cảm. Năm 2016, một người đã nhảy xuống từ tầng 16 khu chung cư của mình sau quãng thời gian dài chiến đấu với chứng rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD).
Một nữ binh sĩ đóng quân gần chiến tuyến ở Donetsk, miền đông Ukraine. Ảnh: AP.
Susak và chồng đã chuẩn bị sẵn một vali những vật dụng cần thiết đề phòng trường hợp Nga tấn công. Thay vì mua những món quà tặng nhau vào dịp kỷ niệm ngày cưới, họ chi tiền mua đạn dược cho quân đội Ukraine.
"Em cần AirPod để làm gì?", chồng Susak đã nói với cô như vậy. "Anh sẽ mua cho em một chiếc áo chống đạn".